Bài 3: “Giỏi” Không Giống Như Bạn Nghĩ

Ba năm cấp 3, Văn là nỗi ám ảnh của tôi. Luôn luôn 3-5 điểm, kéo cái điểm trung bình xuống thê thảm. Là lớp phó học tập, mà không năm nào được Học Sinh Giỏi vì bị liệt Văn.

Không phải tôi không thích đọc nha. Tôi đọc nhiều lắm – truyện, tiểu thuyết, báo Hoa Học Trò gì cũng đọc. Nhưng cứ phải viết bài phân tích tác phẩm trong sách giáo khoa là tôi bó tay. Cuối cùng chỉ biết copy văn mẫu.

Thằng bạn thân chế nhạo: “Mày điểm Văn 4-5 phẩy mà dám thi Ngoại Thương? Ông Minh năm ngoái Văn 8 phẩy cuối năm mà thi chỉ được 4, bị rớt đó.”

Nhưng plot twist: Tôi thi đại học được đúng 5 điểm Văn – vừa đủ điểm sàn vào Ngoại Thương. Trong khi tôi viết có 3.5 trang thôi, thấy người ta xin giấy thứ 2, thứ 3 viết hí hoáy kín các mặt.

20 năm sau, khi thấy Jessica* – học sinh giỏi nhất lớp Vietnamese Literature – không đậu Seal of Biliteracy, tôi mới hiểu tại sao.

* Tên đã được thay đổi để bảo vệ quyền riêng tư.

Jessica Và Cú Sốc Đầu Tiên

Jessica ngồi hàng đầu, luôn giơ tay đầu tiên, bài tập về nhà hoàn hảo không bao giờ thiếu. Điểm số luôn cao nhất lớp. Em tự tin lắm về tiếng Việt của mình.

Khi tôi thông báo về Mộc Song Ngữ – cơ hội thi tiếng Việt của Bang miễn phí, Jessica đăng ký đầu tiên luôn. “Em sẽ đậu dễ dàng ạ,” em nói.

Tôi cũng nghĩ vậy. Jessica giỏi nhất mà.

Ba tháng sau, kết quả về: Jessica rớt. Điểm Viết 4/7, Nói 3/7. Cần tối thiểu 5 mỗi bài thi mới đậu.

Em khóc với tôi vì bất ngờ: “Em không hiểu sao. Em học giỏi nhất lớp mà.”

Trong khi đó Minh – em ngồi cuối lớp, hay viết ít câu, cũng không có rành nhiều câu phức tạp trong tiếng Việt, luôn làm vừa đủ theo hướng dẫn thôi – lại đậu 6/7.

Tôi Nhìn Lại Chính Mình

Ngồi xem lại bài thi của Jessica, tôi như nhìn thấy chính mình hồi cấp 3.

Câu hỏi: Hãy mô tả người hùng của em?

Em viết: “Tôi rất yêu quý gia đình tôi. Gia đình tôi có bốn người. Ba tôi làm kỹ sư. Mẹ tôi làm văn phòng…”

Trời ơi, giống kiểu bài văn mẫu tôi từng copy.

Nhưng vấn đề thật sự không phải ở đó. Jessica bị rớt vì… quá tự tin. Em nghĩ mình giỏi rồi nên không chịu chuẩn bị kỹ. Không chịu luyện viết theo hướng dẫn tôi đưa. Nhào vô viết luôn. Nên bị lạc đề.

Kết quả: Thi 3 câu hỏi Viết, em làm câu đầu dài thiệt dài, 2 câu còn lại hết giờ nên viết cho có. Phần Nói cũng vậy – nói được nhiều nhưng ý không rõ ràng, không có sắp xếp và chặt chẽ.

Tôi có dặn các em: “Các con nhớ nói lại câu hỏi rồi mới đưa ra câu trả lời. Tiếp theo nói ‘Lý do đầu tiên là…’, ‘Lý do thứ hai là…’, ‘Lý do thứ ba là…’, cuối cùng ‘Tóm lại…’ và lặp lại câu chủ đề. Như vậy câu trả lời sẽ chặt chẽ và có sắp xếp, sẽ lên được điểm 7.”

Jessica không nghe. Em nghĩ mình giỏi rồi, không cần tip này.

Năm Lớp 12 Đã Thay Đổi Tôi Như Thế Nào

Nhớ lại câu chuyện của chính mình. Năm lớp 12, lớp đổi cô dạy Văn. Cô dạy hay hơn, không khô khan, mà rõ ràng, dễ hiểu khi Cô phân tích. Quan trọng hơn, cô giới thiệu sách ngoài chương trình.

“Cánh Đồng Bất Tận của Nguyễn Ngọc Tư là câu chuyện bất ngờ khủng khiếp đó. Không ngờ người nông dân chân chất lại có thể làm chuyện như vậy.” – Cô Luyến nói.

Cô cũng review sơ Rừng Na Uy khiến tôi dính vào Murakami.

Lần đầu tiên, tôi đọc không để “học bài” mà là… tò mò. Để hiểu con người, cuộc sống.

Kỳ thi đại học, tôi viết không theo mẫu. Tôi viết về những gì tôi thật sự nghĩ, thật sự cảm về bài thơ đó. 3.5 trang thôi nhưng đủ để được 5 điểm.

Sang Mỹ học English 101, giáo sư chê bài tôi “kỳ quái.” Đến English 102 – Research paper, tôi quyết tâm thay đổi, và có hỏi thầy rằng “Làm sao em có thể được 4.0 lớp thầy?”

Thầy bảo “Khó lắm nhé.”

Vì lớp học viết về văn nghiên cứu, tổng kết, thay vì chọn đề “an toàn” như kiểm soát súng đạn, thay đổi gì đó trong trường do thầy gợi ý, tôi chọn “Being Minimalist Makes You Feel Happier” – chủ đề tôi thật sự quan tâm. (“Trở thành người sống tối giản sẽ giúp bạn cảm thấy hạnh phúc hơn”)

Professor Bob lo: “Em có đủ nghiên cứu khoa học để viết bài không?”

Tôi nói: “Em tìm được hơn 10 nguồn, có số liệu nghiên cứu lâu dài.”

Kết quả: Tôi được 4.0 cho môn đó, trọn vẹn 4.0 chứ không phải 3.9 nhé. Lần đầu viết về điều mình thật sự quan tâm, không theo khuôn mẫu.

Minh Và Những Em Khác

Tôi có hỏi mấy em thi tiếng Tây Ban Nha – các em là người gốc Spanish, nói tiếng Spanish với gia đình hàng ngày. Nhưng các em bảo: “Cô ơi, em không dám ghi âm vì có nhiều bạn ngồi xung quanh. Em ngại lắm.”

Kết quả: Rớt. Mặc dù là người nói bản xứ.

Minh khác hẳn Jessica. Em biết mình không giỏi bằng, em muốn thi đậu bài tiếng Việt, nên nghe lời tôi hướng dẫn. Em cố gắng luyện viết theo dàn ý. Em dám tập bài ghi âm trong lớp mặc dù ngại.

Còn những em trong lớp tôi – kể cả em không nghĩ mình đậu – lại đậu. Vì sao? Vì các em cố gắng tới mục tiêu. Các em nghe hướng dẫn. Các em luyện tập đều đặn. Các em dám thử, dám sai, dám ghi âm trong lớp. Các em có suy nghĩ trước khi trả lời. Có lên thuyết trình và nghe bạn để học hỏi ý tưởng.

Thực Ra Vấn Đề Ở Đâu?

Tôi mất 3 năm trung học và các lớp Văn ở Mỹ để hiểu: mình không dở Văn, mình chưa tìm được cách viết phù hợp. Mình hợp với nghiên cứu, phân tích suy luận hơn là kể chuyện theo mẫu. Thế nhưng plot twist – cái gì cũng có thể học được. Sau này khi dạy viết Văn tự sự cho học sinh lớp 1, tôi lại học hỏi từ chính các em, từ sách, từ thầy mentor. Tôi phát hiện ra: cách để thật sự hiểu một cái gì đó là đi dạy lại cho người khác.

Và đó cũng là điều tôi muốn Jessica hiểu – không ai ‘giỏi sẵn‘ hay ‘dở sẵn.’ Chỉ có sẵn sàng muốn học (willing to learn) hay không thôi.

Jessica cũng vậy. Em không dở tiếng Việt. Em chỉ quá tự tin và không chịu chuẩn bị đúng cách. 

Nhiều gia đình Việt cứ nghĩ: “Con mình nói tiếng Việt từ nhỏ, chắc đậu Seal rồi.” Rồi không cho con luyện tập gì cả.

Hoặc ngược lại: “Con mình tiếng Việt yếu quá, chắc không đậu.” Rồi không cho thử luôn.

Cả hai đều sai.

Mộc Song Ngữ không kiểm tra xem “có biết tiếng Việt không.” Nó kiểm tra “có thể dùng tiếng Việt để giao tiếp hiệu quả trong từng ngữ cảnh chủ đề khác nhau không.”

Hai cái khác nhau hoàn toàn.

Jessica Lần Thứ Hai

Sau lần đầu rớt, Jessica quay lại tìm tôi: “Cô ơi, em muốn thi lại. Lần này em sẽ nghe cô.”

Em bắt đầu luyện viết theo dàn ý tôi dạy. Em tập ghi âm trong lớp mặc dù ngại. Em làm bài tập thường xuyên thay vì nhào vô viết. Em dựa theo phản hồi của tôi để sửa lại các bài viết.

Kết quả lần hai: Đậu. 7/7.

Không phải vì em học thêm ngữ pháp gì đâu. Mà vì em học cách sắp xếp hệ thống suy nghĩ và tối ưu thời gian khi làm bài thi.

Điều Tôi Muốn Nói

Nếu con bạn nói tiếng Việt tốt ở nhà nhưng chưa bao giờ viết văn bằng tiếng Việt, hay chưa bao giờ thuyết trình trước đám đông – đừng cho rằng con sẽ tự động đậu Seal.

Nếu con bạn tiếng Việt yếu nhưng sẵn sàng luyện tập và cố gắng – đừng cho rằng con không có cơ hội.

STAMP Test (bài thi để được Seal of Biliteracy) sẽ kiểm tra kỹ năng ngôn ngữ giao tiếp, không phải kiến thức ngôn ngữ học.

Và kỹ năng giao tiếp thì luyện tập được. Miễn là dám thử thách, chịu luyện tập và nghe phản hồi.

Giống như tôi – từ điểm liệt Văn 3 năm đến tìm được “giọng văn” của mình ở đại học. Chỉ cần đúng hướng tiếp cận thôi.

Comment bên dưới: Con bạn có đang tự tin quá mức về tiếng Việt không? Hay đang tự ti quá mức? Cả hai đều có thể là trở ngại đó. (Điều này cũng có thể áp dụng với tiếng Anh hay các ngôn ngữ khác.)

Tiếp theo, Bài 4: Câu chuyện của gia đình chị Mai – từ “Con ơi tập trung học tiếng Anh” đến “Tiếng Việt là tài sản quý giá nhất”